موسیقی ایرانی برای گیتار کلاسیک

موسیقی ایرانی برای گیتار کلاسیک

معرفی دو مجموعه قطعه‌ی تازه‌منتشر‌شده برای گیتار

نوشته‌ی بابک ولی‌پور
منتشر شده در ماهنامه‌ی هنر موسیقی

توجه به سنت و آنچه که حافظه‌ی جمعی یک گروه آن را آشنا می‌پندارد ارزشش نه فقط در حفظ میراث گذشته، بلکه در انسجام جمعی و همگام با آینده‌ْ زیستن است. سنت نه چیزی محاط در گذشته، بلکه همه‌ی زیست ما از گذشته تا آینده را در بر دارد و گریزی از آن نیست. حذف‌ها و تغییرات در فرهنگ جمعی در طول تاریخ نشانگر بالندگی است و همین فرهنگ‌مداری است که قوام‌بخش معنای حیات جمعی است. بی‌شک یکی از خصوصیات زیستی مهم در روزگار ما، چندگانگی فرهنگی است که بهتر است به‌جای انکار یا نادیده‌گرفتن آن، به شیوه‌های مواجهه و همزیستی با آن بیندیشیم.

فرهنگ‌ها به‌مثابه‌ی نظام‌های بازنمایی و ارزشی، تمامی رفتار و اندیشه‌ی ما را شامل می‌شوند. هر چند چندفرهنگی‌بودن انسان امروز این تصور را به‌وجود می‌آورد که ارتباط فرهنگ‌ها بیش از هر عصر دیگری در روزگار ما ممکن و آسان شده است؛ اما همچنان باید اذعان داشت که ارتباط فرهنگی امری مشکل و به‌شدت تدریجی است. میان گذرگاه‌های مختلفی که این ارتباط را میسر می‌کنند، هنرها و به‌ویژه موسیقی نقش مهمی دارند.

مهاجرت و فناوری بیش از هر زمان دیگر مواجهه‌ی هنرهای ملل مختلف را ممکن کرده است و در انواع مختلف موسیقی از «جَز» تا «کلاسیک» و «پاپ» و «راک» تلاش‌ها و تجربیات مختلفی را شاهدیم که هدفشان ایجاد تنوع و گاه بیان نو در سطوح مختلف است. هر چند اتفاقات هر سبک و جریان موسیقی می‌تواند متفاوت از دیگران باشد، ولی نگرشی که پسِ رویکرد «توجه به فرهنگ دیگر» نهفته است میان تمامی سبک‌ها اشتراکاتی دارد.

در تاریخ موسیقی کلاسیک شاهد آثاری هستیم که برگرفته از موسیقی‌های اقوام و نواحی مختلف هستند. آهنگسازان بنامی در اروپا، آثاری را بر‌اساس ملودی‌های بومی خلق کرده‌اند و بسیاری از این آثار میان مخاطبان موسیقی محبوبیت بسیار دارند. برای آهنگسازی همچون «برامس» موسیقی قومی دست‌مایه‌ی آثار ارکسترال می‌شود و از رهگذر این تلاش، شهرتی جهانی می‌یابد. «مالر» ملودی مشهور مردمی را به عرصه‌ی سمفونی می‌کشاند. «خاچاطوریان»، «شوستاکوویچ» و «بارتوک» و بسیاری دیگر از آهنسگازان نام‌آشنای موسیقی کلاسیک در آثارشان از گنجینه‌ی موسیقی فولک و مردمی بهره می‌برند و امروز دیگر بر کسی پوشیده نیست که انواع مختلف موسیقی وام‌دار موسیقی فولک و مردمی است.

در کنار آهنگسازی بر‌اساس موسیقی مردمی، تنظیم چنین نغمه‌هایی برای سازهای مختلف همواره کانون توجه اهالی موسیقی و مخاطبان بوده است. به‌دلیل آشناتر ‌بودن این موسیقی برای مخاطبان، استقبال از تنظیم موسیقی‌های محلی، فیلم، ترانه‌ها و غیره، امری قابل پیش‌بینی است. گیتار هم با توجه به پایگاه گسترده‌ی مردمی و انعطاف در اجرای انواع موسیقی یکی از سازهایی است که با چنین موسیقی‌های تنظیمی آشنا عجین است.

کتاب‌هایی در بازار نشر ایران وجود دارد که حاوی ملودی‌های مشهور برای سازهای مختلف هستند. بیشتر این کتاب‌ها نوازندگان مبتدی را مخاطب اصلی خود انگاشته‌اند؛ یعنی تنها سعی در ارائه‌ی ملودی بدون همراهی صداهای دیگر داشته‌اند تا با ساده‌کردن کارِ نواختن، بیشترین تعداد مخاطب را جذب کنند. در این کتاب‌ها با ملودی‌هایی مواجه‌ایم که گاه با اشتباه‌های مختلفی از «کشش زمانی» تا «نواک» چاپ شده‌اند. همچنین در همین راستا به کتاب‌هایی برمی‌خوریم که روی جلدشان نام چند ساز آمده و نوازندگان سازهای مختلف را مخاطب خود دانسته‌اند. رشد این رویکرد تنها در گروی ارائه‌ی ملودی‌های جدید است؛ اما با کمی دقت می‌توان فهمید که این «رشد» حاوی معنا و درک جدیدی نیست و تنها گسترشی سطحی است.

آنچه در بازار نشر ما کم‌رنگ است، تنظیم‌های برآمده از درک صحیح از امکانات ساز و توجه به نوازندگان سطح متوسط و بالاتر است. چنین تنظیم‌هایی نیازمند دقت در هارمونی و تکنیک‌های مربوط به نوازندگی ساز است. طبیعی است مؤلفی که قصدش نگارش کتابی بر‌اساس نغمه‌های موسیقی فولکلور ایرانی برای سازی مانند گیتار کلاسیک است، اگر بخواهد کاری فراتر از ملودی و تکرار مکررات انجام دهد باید هم این ساز را بشناسد و هم برای هارمونیزه‌کردن و رنگ‌آمیزی آن تلاش بکند. در ادامه دو کتابی که سال گذشته در بازار نشر ما در دسترس نوازندگان گیتار کلاسیک قرار گرفت را بررسی می‌کنیم. این دو کتاب متمایز از کتاب‌های دیگری که در راستای تنظیم موسیقی ایرانی برای گیتار در سال‌های گذشته منتشر شده است‌، نگاهی حرفه‌ای به این مقوله داشته‌‌اند و قدمی رو به جلو، به‌شمار می‌روند.

۱۱ قطعه‌ی ایرانی و آذری برای گیتار کلاسیک تنظیم «لیلی افشار» و ترانه‌های محلی ایران برای گیتار تنظیم «سیاوش بیضایی» و «گارنیک دِر اوحانیان» به‌ترتیب به‌همت مؤسسه‌ی فرهنگی‌هنری ماهور و انتشارات نوگان منتشر شده‌اند. عناوین برخی از قطعات این کتاب‌ها عبارت است از: «دختر بویراحمدی»، «تو بیو»، «بارون‌بارونه»، «کوچه لره سوسپ میشم»، «مسّم مسّم»، «نوبار نوبار»، «رشیدخان» و …

لیلی افشار بیش از ده سال است که هر سال کلاس‌های آموزش گیتار خود را در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌کند. او علاوه بر کتاب ۱۱ قطعه‌ی ایرانی و آذری برای گیتار کلاسیک، کتاب‌های آموزش گیتار کلاسیک را در دو مجلد، باخ برای گیتار کلاسیک و پنج آواز محلی ایرانی ‌را منتشر کرده است. قطعات تنظیمی افشار، از باخ گرفته تا موسیقی ایرانی و آذری، برای گیتاریست‌های سطح متوسط و بالاتر قابل استفاده است. افشار در تنظیم‌ موسیقی فولک، از دانش خود از ساز گیتار به‌خوبی بهره برده و تکنیک‌های مختلف صداپردازی و موزیکالیته‌ی امروزی گیتار را مد نظر داشته است. «ترمولو»، «پیتزیکاتو»، «فلاژوله‌های» طبیعی و مصنوعی، پاساژ و تزیین‌های متنوع در کار او، ملودی‌های آشنا را شنیدنی‌تر کرده است. در این تنظیم‌ها افشار به ارائه‌ی صرف ملودی بسنده نمی‌کند، بلکه با استفاده از آن ملودی اثری برای گیتار کلاسیک می‌سازد که قابلیت اجرا در کنار دیگر آثار نوشته‌شده برای این ساز را دارد.

او بیشتر قطعات را با مقدمه یا بخشی از ملودی اصلی آغاز می‌کند و در طول قطعه‌، ملودی را با تغییراتی دوباره به‌گوش می‌رساند. آکوردها و فضای هارمونیک متنوعی دست‌مایه‌ی کار او شده و از تمامی گستره‌ی صوتی گیتار بهره برده است. با توجه به اهمیت انگشت‌گذاری در اجرای قطعات گیتار کلاسیک، افشار به‌دقت نت‌ها را انگشت‌گذاری کرده و برای هر دو دست راست و چپ اطلاعات کافی را مکتوب کرده است. نوازنده برای اجرای صحیح آنچه که در کتاب آمده باید سطح تکنیکی قابل قبولی داشته باشد در غیر این صورت چه در «تمپو» و چه در موزیکالیته و پیوستگی و آرتیکولاسیون دچار مشکل می‌شود. پیش‌تر ضبط برخی از این قطعات در سی‌دی‌ هزار و یک‌شب به‌نوازندگی افشار عده‌ای را ترغیب به یادگیری آن‌ها کرده بود که اینک با در دسترس قرار‌گرفتن نت آن‌ها می‌توان انتظار داشت که بیشتر شنونده‌ی این آثار در برنامه‌های اجرایی گیتار باشیم. ۱۱ قطعه‌ی ایرانی و آذری برای گیتار کلاسیک در کنار پنج آواز محلی ایرانی دو قدم مهم در ارائه‌ی کارهای ایرانی در رپرتوار جهانی گیتار کلاسیک هستند.

توضیح درباره‌ی ترانه‌های محلی ایران برای گیتار را با یادآوری نکته‌ای آغاز می‌کنم که در مواجهه با این کتاب ضروری است؛ همکاری سیاوش بیضایی و گارنیک دِر اوحانیان در این کتاب به این قصد بوده است که آنچه که پیش‌تر بیضایی برای پیانو از موسیقی فولک تنظیم کرده است را اوحانیان برای گیتار بازنویسی کند. ترانه‌های محلی ایران برای پیانو در پنج جلد سال‌ها پیش از سوی بیضایی عرضه شده بود و در کتاب جدید برخی از همان قطعات برای تنظیم روی ساز گیتار انتخاب شده‌اند. گارنیک دِر اوحانیان که از نوازندگان و مدرسان با‌سابقه‌ی گیتار کلاسیک است، در بازنویسی این قطعات بیشتر پوزیسیون‌های سر دسته و رجیستر میانی گیتار را مد نظر داشته و هر آنچه را در انگشت‌گذاری دست چپ ضروری بوده مکتوب کرده است. در کتاب ترانه‌های محلی ایران برای گیتار در زیر نت هر قطعه، متن ترانه‌ی آن به خط فارسی و انگلیسی درج شده و از این حیث کتابِ کامل و دقیقی به‌شمار می‌رود. موسیقی فولک و تنظیم آن یکی از دغدغه‌های سیاوش بیضایی است که بیش از ۳۰ سال است او را به خود مشغول داشته است. از گذر این تلاش، او علاوه بر تنظیم به مباحث نظری این کار هم پرداخته است و چهره‌ای شناخته‌شده در این عرصه محسوب می‌شود. قطعات کتاب آقایان بیضایی و اوحانیان کوتاه‌تر از قطعات تنظیمی افشار است و با سطح تکنیک پایین‌تر نیز قابل اجرا هستند. یک سی‌دی صوتی همراه این کتاب است که خروجی صدای نرم‌افزاری قطعات است. به‌نظر می‌رسد این کار برای کمک به هنرجو در نواختن قطعات انجام شده باشد، اما ضبط قطعات کتاب توسط یک نوازنده‌ی گیتار کلاسیک، می‌توانست نمود و اثر بهتری داشته باشد. در پیشگفتار کتاب خبر از انتشار دومین دفتر از این مجموعه برای گیتار هم آمده که با توجه به آنچه که در این کتاب شاهد هستیم، خبر خوشایندی است.

همگام با رشد امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در آموزش موسیقی، نیاز به قطعات ساخته‌شده براساس آنچه مردم آشنا می‌پندارند، ضرورت دارد. انواع موسیقی می‌تواند به فراخور ارزش و شهرت برای موسیقی کلاسیک دست‌مایه‌ی کار قرار بگیرد و چه خوب است که در آموزش سازی مانند گیتار کلاسیک کتاب‌هایی نظیر آنچه که در بالا معرفی شد در دسترس نوازندگان این ساز در کشورمان قرار داشته باشد تا توانمندی واقعی این ساز عیان شود و ذائقه‌های شنیداری متنوعی از آن بهره گیرند. کتاب ۱۱ قطعه‌ی ایرانی و آذری برای گیتار کلاسیک تنظیم لیلی افشار و ترانه‌های محلی ایران برای گیتار تنظیم سیاوش بیضایی و گارنیک دِر اوحانیان، با ظاهر و محتوای قابل قبول نمونه‌های معتبر و متفاوتی در تنظیم برای گیتار کلاسیک هستند که می‌توانند برای دیگر علاقه‌مندان به فعالیت در این عرصه، راهگشا و مفید باشند.