آلریو دیاز و گنجینه‌ی موسیقی آمریکای لاتین

نوشته‌ی بابک ولی‌پور

قرن بیستم برای گیتار کلاسیک در سراسر دنیا عصری طلایی به شمار می‌آید. جهشی که از اروپا به رهبری آندرس سگوویا آغاز شد و در قاره‌های آمریکا و آسیا ادامه پیدا کرد باعث شد تا عده ی فراوانی جذب این ساز شوند و رپرتوار نوشتاری این ساز دگرگونی بزرگی را تجربه کند. موسیقی کلاسیک اروپایی که تا پیش از این قرن تنها منبع اصلی این سبک گیتار نوازی بود، یک رقیب و همراه جدی در کنار خود پیدا کرد و آن موسیقی بدیع و گوش‌نواز آمریکای لاتین بود. هرچد تبارشناسی این موسیقی در قرن هفدهم به اسپانیا و پرتغال می‌رسد و شکی در مشابهت‌های موسیقی این کشورها با هم نیست اما تقریبا از همان قرون موسیقی اروپایی و لاتین دو مسیر جداگانه را طی کردند و به شکلی که در قرن بیستم کاملا دو فضای مختلف موسیقی در این نواحی در جریان بود. نوازندگان گیتار لاتین تحت تاثیر موسیقی اروپایی کم کم تنظیم موسیقی فولک و ملی خود را بر روی گیتار آغاز کردند و توانستند این موسیقی آمیخته با رقص و تاریخ کشورشان را تا بزرگترین سالنهای اروپا و جهان پیش ببرند. یکی از نام‌ها که در معرفی آثار لاتین در سطح بین المللی به چشم می‌آید، آلریو دیاز (Alirio Díaz) گیتاریست ونزوئلایی است.

قطعه ناتالیا از ساخته‌های لائورو با اجرای دیاز

دیاز در ۱۲ نوامبر سال ۱۹۲۳ در روستایی نزدیک کارورا (Carora) در غرب ونزوئلا به دنیا آمد. او هشتمین فرزند از خانواده‌ای پر جمعیت و فقیر بود. آلریو نوجوان اولین درسهای گیتار را از عمویش فرا گرفت. شانزده ساله بود که روستا را به قصد رسیدن به آموزش و زندگی بهتر رها کرد و عازم تروخیلو (Trujillo) شد. آنجا در یک روزنامه به عنوان حروفچین استخدام شد و به طور همزمان شروع به یادگیری ساکسیفون و کلارینت کرد. آلریو در یک گروه که موسیقی فولک اجرا می‌کردند ساکسیفون نواخت و در رادیو تروخیلو هم موفق شد که اجرایی با ساز کلارینت داشته باشد.
سال ۱۹۴۵ مصادف است با اقامت دیاز جوان در شهر کاراکاس به قصد تحصیل در رشته نوازندگی گیتار در مدرسه موسیقی خوزه آنخل راماس، زیر نظر رائول بورخس. شهرت بورخس قطعا یکی از دلایلی بود که دیاز ۲۲ ساله را بر آن داشت تا او را به عنوان مربی خود انتخاب کند. بورخس علاوه بر نوازندگی گیتار، به عنوان مدرس و آهنگساز نیز در ونزوئلا چهره‌ای شاخص بود و آنتونیو لائورو، یکی از مشاهیر موسیقی ونزوئلا، از شاگردان او به حساب می آید. پشتکار و رشد چشمگیر دیاز، بورس تحصیلی دولت ونزوئلا را برایش به ارمغان آورد؛ به کمک این بورس، دیاز راهی مادرید اسپانیا شد تا زیر نظر “رگینو سانز دِلامازا” (Regino Sainz de la Maza) به نوازندگی گیتار ادامه دهد. دلامازا اولین نوازنده‌ای است که کنسرتو گیتار آرانخوئز ساخته خواکین رودریگو را اجرا کرده است. او از سال ۱۹۳۵ کرسی استادی گیتار کنسرواتوار مادرید را در اختیار داشت. دغدغه پرداختن به موسیقی ملی و ثبت آن از اولویتهای دلامازا در کار و بار موسیقیاییش بود.
حضور در اسپانیا برای دیاز فرصت مناسبی برای اجرای صحنه‌ای فراهم کرد و اولین اجراهای رسمی و اروپایی دیاز در این کشور رقم خورد. دیاز یک سال پرکار را در اسپانیا گذراند و توانست با برگزاری کنسرتهای متعدد با آهنگسازان ممتاز معاصر گیتار نظیر رودریگو، مومپو (Monpou)، توروبا (Torroba ) و امیلیو پوخول (Emilio Pujol ) آشنا شود. با وجود موفقیت در اجرا و کسب جایگاه در شهر مادرید به عنوان تکنواز گیتار کلاسیک، دیاز جوان ناگهان تصمیم به ترک اسپانیا و اقامت در ایتالیا گرفت. هدف نوازندگان گیتار کلاسیک آن دوران از سفر به ایتالیا چه می توانست باشد جز شرکت در کلاسهای آندرس سگوویا ملقب به پدر گیتار کلاسیک؟

آکادمی موسیقی چیانا واقع در شهر سیه‌نا ایتالیا بی شک اثرگذارترین مرحله در تحصیل دیاز محسوب می‌شود. آندرس سگوویا آنقدر از نوازندگی این جوان ونزوئلایی مشعوف شد که سه سال پس از ورود دیاز به این آکادمی، او را به عنوان جانشین خود در آنجا معرفی کرد. این رشد چشمگیر برای دیاز شهرت فراوانی را در پی داشت و از همان زمان کنسرت‌های متعدد او در سالن‌های بزرگ اروپایی آغاز شد.
مانوئل ماریا پونسه (Manuel Maria Ponce) که امروزه آثارش در رپرتوار گیتار کلاسیک از ارزش و استقبال بالایی برخوردار است، از اولین آهنگسازان غیر اروپایی‌ست که دعوت سگوویا را مبنی بر ساخت قطعه برای گیتار پذیرفت. موسیقی پونسه‌ی مکزیکی در فرم‌های پذیرفته شده موسیقی کلاسیک به خوبی از سوی سگوویا حمایت شد و در دهه سی (۱۹۳۰) اجرا و ضبط شد. همچنین آگوستین باریوس منگوره (Agustin Barrios Mangore) آهنگساز و نوازنده پاراگوئه‌ای در آن خطه با اجراهای متعدد سهمی تاریخی را در معرفی موسیقی لاتین بر عهده گرفت؛ نقش دیاز اما در معرفی موسیقی لاتین بیشتر از نظر تنظیم و انتشار و اجرای کنسرتهای متعدد در اروپا قابل بررسی است.
دیاز به خوبی از ارزش موسیقی فولک و به ویژه موسیقی مردمی ونزوئلا آگاه بود و همواره در جهت ثبت و انتشار این موسیقی تلاش کرد. ویسنته امیلیو سوخو (Vicente Emilio Sojo) و آنتونیو لائورو (Antonio Lauro) دو آهنگساز سرشناس ونزوئلایی بودند که کارهایشان توسط دیاز برای گیتار کلاسیک، هارمونیزه و تنظیم شد. سوخو در زمان تحصیل دیاز در کاراکاس یکی از معلم های هارمونی او بود و لائورو هم از دوستان نزدیک دیاز به شمار می‌آمد. سفرهای مرتب بین اروپا و ونزوئلا مبین رسالتی است که دیاز برای خودش در ثبت موسیقی کشورش تعیین کرده بود. او علاوه بر انتشار نُت، مقالاتی را در روزنامه‌ها درباره اهمیت ثبت موسیقی لاتین تحریر کرد و بیشتر ضبط‌های استودیویی خود را به همین نوع موسیقی اختصاص داد. امروزه رپرتوار موسیقی لاتین در برنامه گیتاریستهای کلاسیک جایگاه قابل توجهی دارد که بی شک این پذیرش، حاصل تلاش افرادی همچون دیاز و آهنگسازانی همچون باریوس، پوسنه، مورل (Morel)، ویلالوبوس (Villa-Lobos) و دیگر بزرگان موسیقی آن دیار است. جان ویلیامز و دیوید راسل، دو نوازنده سرشناس گیتار کلاسیک آثار متعددی از موسیقی لاتین و به ویژه آنتونیو لائورو را ضبط کرده‌اند. جان ویلیامز لقب “اشترواس گیتار” را به لائورو داده است. لائورو که اولین معرفش در اروپا دوست دوران جوانیش، دیاز است.
خواکین رودریگو که بخش مهمی از آثارش به رپرتوار گیتار کلاسیک تعلق دارد، قطعه‌ای با عنوان Invocación y Danza را در سال ۱۹۶۱ به دیاز تقدیم کرد. این اثر دراماتیک که مهارت تکنیکی بالایی از سوی نوازنده طلب می‌کند همواره در سالنهای مختلف دنیا اجرا شده و از محبوبترین آثار این آهنگساز است. این اثر در سال ۱۹۶۴ با ضبط دیاز وارد بازار شد.
دیاز در اجراهایش به ویژه در اروپا قطعات لاتین را در کنار آثار ماندگاری همچون شاکون باخ روی صحنه می‌برد و جدای از محتوای موسیقیایی کنسرتهایش اغلب به دلیل تکنیک بالایش مورد تمجید قرار می‌گرفت.
الیوت فیسک(Eliot Fisk) ، گیتاریست تحسین شده امریکایی و از شاگردان آندرس سگوویا درباره دیاز چنین می‌گوید: “آشنایی من با موسیقی آمریکای لاتین توسط ویرتوز بزرگ ونزوئلایی، آلریو دیاز انجام گرفت. من برای مدت کوتاهی در کلاس او بودم اما او اثر ماندگاری بر مسیر نوازندگی من گذاشت. آلریو چیزی کاملا نو برای گیتار آورد، ریتم‌ها و صداهای شگفت انگیز، موسیقی مردمی اما جالب و پیچیده با ریتم‌های متنوع. دیاز این موسیقی را با چنان طراوت و جوششی می‌نواخت که همه ما را مدهوش خود کرد.”

دیاز در دوران حرفه‌ای نوازندگی با رهبران بزرگی مانند “سرجیو چلیبی‌داکه” (Sergiu Celibidache)، لئوپولد استوکوفسکی (Leopold Stokowski) و آندره کوستلانتز (André Kostelanetz) همکاری کرد. او در کتاب اتوبیوگرافی خود به شرح انچه بر زندگی شخصی و موسیقیاییش گذشت پرداخته و از مشقات و کشمکش‌هایی که در راه انتشار موسیقی کشورش متحمل شده، سخن گفته است. از آلریو دیاز بیش از ۳۰ آلبوم گیتار نوازی منتشر شده است و هر ساله به پاس زحمات او گردهمایی در ونزوئلا به نام “مسابقه گیتار آلریو دیاز” برگزار می‌شود که به برگزیدگان آن “مدال دیاز” اهدا می‌شود.

منابعی که در نگارش این متن مورد استفاده قرار گرفتند:

کتاب: A Concise History of the Classic Guitar by Graham Wade. Amazon Pub
سایتهای:

FUNDACION ALIRIO DIAZ

http://www.aliriodiaz.org
http://thethread.dukeperformances.duke.edu