به یاد پاکو دلوسیا

“فلامنکو در خون من است”
نوشته‌ی بابک ولی‌پور
منتشر شده در در ماهنامه هنر موسیقی
موسیقی فلامنکو، این هنر برآمده از طبقات پایین جامعه اسپانیا، عزادار سکوت یکی دیگراز بزرگان خود شد. بیست و پنجم فوریه سال ۲۰۱۴ پاکو دلوسیا، نوازنده شهیر گیتار در شصت و شش سالگی با مرگی ناگهانی هواداران موسیقی در سرتاسر عالم را مبهوت کرد.
فرانسیسکو گوستاو سانچز گومز، مشهور به پاکو دلوسیا سهم به سزایی در فراگیر شدن موسیقی فلامنکو در دوران معاصر دارد. تکنیک کم نظیر و بیان موسیقیایی شگرف، دلوسیا را برای نوازندگان گیتار فلامنکو به یک اسطوره تبدیل کرد. “برایم ثابت شده که با تکنیک بالاتر، آسانتر می توانی خودت را بیان کنی. اگر تکنیک نداشته باشی، آزادی ای را که برای آفرینش نیاز داری از دست می دهی.” این تکنیک حاصل تمرین مداومی بود که با پنج سالگیِ پاکو آغاز شد. پدرش، آنتونیو سانچز، گیتار فلامنکو می نواخت و اولین معلم پاکو بود. برای این خانواده که تبارشان به کولی ها می رسید، گیتار میراثی مهم به شمار می آمد و صدایش همیشه در خانه طنین انداز بود. “پیش از آنکه شروع به نوازندگی کنم، تمام ریتم های فلامنکو را می شناختم. احساس و معنای نهفته در این موسیقی را می دانستم، بنابراین وقتی شروع به نواختن کردم، مستقیم صدایی را دنبال کردم که از پیش در گوشم بود.”
پدر برای تضمین موفقیت پسر، او را وادار به تمرینات سنگین روزانه می کرد و سرانجام تواسنت فرزند با استعداد خودر را برای تمرکز بیشتر بر گیتار از رفتن به مدرسه منصرف کند. همانطور که پیش بینی می شد، پاکو خیلی زود به بهترین گیتاریست خانواده تبدیل شد؛ در یازده سالگی در رادیو محلی برنامه اجرا کرد و یک سال بعد نشان اول نوازندگی گیتار فلامنکو را از مسابقات فونترا دریافت کرد. برادرانش رامون و پپه در بسیاری از اجراها او را همراهی می کردند.

نینیو ریکاردو و سابیکاس دو نوازنده مطرح گیتار فلامنکو الگوهای دوران نوجوانی پاکو بودند. تقلید تمام عیار از این دو نوازنده در دستور کار پاکو جوان قرار داشت. زمانی که یکی از آرزوهای نوازنده نوجوان برآورده شد و او برای مرشدش، سابیکاس ساز زد، یکی از مهمترین توصیه ها که اثرش در تمام دوران نوازندگی پاکو عیان است توسط سابیکاس بیان شد. او از پاکو خواست که از کسی کپی نکند و با داشته های موسیقیایی خودش دست به ساخت آثاری برامده از درون خودش بزند. “به من گفت با قلب خودت بنواز.”
پاکو پینیا نوازنده هم دوره پاکو دلوسیا از او به عنوان کسی یاد می کند که در موسیقی توان دیدن چیزهایی را داشت که دیگران نمی دیدند. او پاکو را مهمترین چهره گیتار فلامنکو در دوران ما می داند و معتقد است پس از او همه چیز تغییر کرد و گیتار فلامنکو شخصیتی بسیار والاتر از آنچه که پیشتر داشت به دست آورد.
پاکو در کسوت یک آهنگساز-نوازنده، موسیقی فلامنکو را مبدا حرکت خود برای تلفیق انواع موسیقی در نظر گرفت و به عنوان یک هنرمند روحیه ای کاملا نوجو داشت. همکاری با کامرون دلا ایسلا، خواننده فلامنکو در دهه هفتاد میلادی اولین حرکت جدی پاکو در مسیری بود که بعدتر فلامنکو مدرن نامیده شد. پاکو که اولین آلبوم گیتار نوازیش را در هجده سالگی منتشر کرده بود با همکاری دلا ایسلا چند مجموعه ضبط کرد. این زوج هنری از اثرگذارترین همنوازی های فلامنکو در دوران ما به شمار می آید. کارلوس سانتانا، ای دی میولا، جان مک لافلین و لری کوریل که همگی در سبک های موسیقیایی خود از برترین ها بودند در ادامه مسیری که پاکو آغاز کرده بود، همراهان او در تلفیق موسیقی فلامنکو با دیگر موسیقی های مردمی جهان بودند. همنوازی پاکو و ال دی میولا در سال ۱۹۷۷ در آلبوم “کولی زیبا” خشم برخی منتقدین را برانگیخت؛ آنها نگران از دست رفتن ریشه های فلامنکو در تلفیق با جَز بودند. عده ای دیگر می ترسیدند نوازنده محبوبشان فلامنکو را رها کند و جذب دیگر سبکها شود. کارنامه پاکو اما نشان داد که او نه تتها فلامنکو را رها نکرد بلکه آن را گسترش داد و برهواداران آن افزود. “من هرگز ریشه هایم را در موسیقی گم نکردم، چرا که در این صورت خودم را از دست می دادم.”
مشهورترین گروه در میان آنسامبل های متعددی که پاکو دلوسیا با آنها نواخت، “تریو گیتار” بود. گروهی متشکل از کوریل، پاکو و مک لافلین که کنسرتهای متعددی برگزار کردند. بداهه نوازی در اولویت کار این گروه بود و در همین مقطع پاکو بیش ا زقبل فلامنکو و جَز را همنشین کرد. “دنبال چیزهای جدیدی بودم که بتوانم وارد فلامنکو کنم.” در اجراهای تریو گیتار پاکو بسیاری از تکنیک های نوازندگی و ایده های موسیقیایی خود را در کنار این تکنوازان آزمود. چندی بعد ال دی میولا جایگزین کوریل در تریو گیتار شد. “من هیچوقت موسیقی نخواندم و دنبال یادگیری هارمونی نبودم. اینها را از میولا و لافلین آموختم.”
هرچند پاکو تنوع در ریتم را بر نوانس ترجیح می داد اما در تمام دوران نوازندگیش به دنبال رنگ های بدیع صوتی بود. برخی معتقدند مرسوم شدن سازهایی مانند کاخن، فلوت، ساکسیفون و هارمونیکا در فلامنکو کاملا در پی نوجویی های او پدید امد. کودک خجالتی که یکی از دلایل گیتاریست شدنش را نداشتن جسارت در خوانندگی می دانست، در تمام زندگی هنری خود تلاش کرد تا گیتار فلامنکو را از یک همراه صرف و حاشیه ای به جایگاهی والا برساند. همکاری های متعدد با خوانندگان، نوازندگان، اجرا در موسیقی فیلم و حتی همراهی با خواننده ای همچون برایان آدامز حلقه های به هم بسته تفکری است که قصدش معرفی گیتار فلامنکو به عنوان سازی یگانه و با قابلیتهای فراوان است. در این راستا پاکو مانند هموطنش آندرس سگوویا نامش با سازش یگانه شد.

جوایز و نشان از گرَمی گرفته تا دکترای افتخاری در کارنامه پاکو بسیار است. او گیتار را به مثابه سازی بیانگر برای ابراز همه آنچه که از موسیقی در دل داشت می نواخت. اجرای کنسرتو آرانخوئز اثر مشهور رودریگو برای نوازنده ای که از روی نت تعلیم ندیده و هرگز خود را نیازمند یادگیری این روش ثبت موسیقی ندانسته، تعجب آور است. برای او گیتار، هویتی ملی تاریخی داشت؛ همین روحیه او را بر آن داشت تا برای اجرای این کنسرتو روش نت نویسی را به طور کامل بیاموزد و نهایتا اجرایی ماندگار از این کنسرتو گیتار به یادگار بگذارد.
پاکو در بیش از پنجاه آلبوم گیتار نواخت و هربار شنوندگان خود را غافلگیر و امیدوار به نوآوری های بعدی کرد. او باعث مطرح شدن نام هایی همچون توماتیتو در سطح جهانی شد و این بخت را داشت تا در زمان حیاتش شاهد رشد فرهنگ مورد علاقه اش در سراسر جهان باشد.
“هر سال جولای، آگوست و بخشی از سپتامبر را از گیتار فرار می کنم، از پاکو دلوسیا فرار می کنم و به مکزیک می روم. در کارابیان خانه کوچکی دارم، آنجا دو ماه را با شنیدن موسیقی می گذرانم اما گیتار نمی زنم چرا که با خودم گیتاری نبرده ام. به ماهیگیری می روم و ماهی می پزم و باتری هایم را برای کنسرت های جدید شارژ می کنم.”
پاکو در ساحل مکزیک، در حالی که تعطیلات پیش از تور سال ۲۰۱۴ خود را می گذراند، از دنیا رفت؛ او آخرین آلبوم خود را برای انتشار اماده کرده بود و هواداران او که هربار این انقلابیِ هنرمند را خلاق تر از پیش انتظار می کشیدند هرگز مهیای سکوت ابدی او نبودند. میراثی که پاکو برای فرهنگ فلامنکو و موسیقی تلفیقی دنیا برجا گذاشت، نامیراست.

تمامی عبارات داخل گیومه ها در متن از مصاحبه های دلوسیا انتخاب شده است.